Alternatywne sposoby zabezpieczania należności

Alternatywne sposoby zabezpieczania należności ? co warto wiedzieć?

Często w praktyce spotykam się z sytuacją, kiedy przedsiębiorcy jako sposoby zabezpieczania należności stosują wyłącznie pisemne uznanie długu. Niekiedy sądzą, że to koniec możliwości prawnych, aby psychologicznie wpłynąć na spłatę należności przez dłużnika. Są również przypadki skrajne, gdzie telefon w ich w mniemaniu to wystarczająca forma przedsądowego wezwania do zapłaty, a później to tylko sąd. Warto jednak zauważyć, że w prawie funkcjonuje szereg alternatywnych sposobów zabezpieczenia i egzekwowania należności. Poniżej podaję najciekawsze.

Na początek, element kontrowersyjny w naszym prawie, mianowicie zastrzeżenie prawa odstąpienia od umowy. W umowie ramowej, bądź w poszczególnych umowach sprzedaży, można zawrzeć proste zastrzeżenie, że w razie opóźnienia w zapłacie za dostarczony towar, przekraczającego np. 30 dni, sprzedawcy będzie przysługiwało prawo do natychmiastowego odstąpienia od umowy (art. 492 k.c.). W celu wzmocnienia prawa do odstąpienia można zastrzec też karę umowną na wypadek odstąpienia przez sprzedawcę od umowy z uwagi na opóźnienie w zapłacie ceny (np. 10% wartości towaru).

Kwestia możliwości zastrzegania kary umownej na wypadek niewykonania świadczenia pieniężnego jest dyskusyjna. Co do zasady jest to niemożliwe (art. 483 § 1 k.c.), jednakże orzecznictwo w tym zakresie jest dość liberalne i dopuszcza również tego typu zastrzeżenia. Poniżej przedstawiam poglądy w tym zakresie.

Dopuszczalność zastrzeżenia kary umownej na wypadek odstąpienia od umowy ? sposoby zabezpieczania należności

W uchwale składu 7 sędziów Sądu Najwyższego z dnia 11.04.2003 r., III CZP 61/03 (OSNC 2004, nr 5, poz. 69) podkreślono, że kategorię zobowiązania niepieniężnego w rozumieniu art. 483 § 1 KC należy rozumieć szeroko. Obejmuje ono z pewnością zobowiązania niepieniężne przewidujące świadczenia o charakterze majątkowym np. zawarcie umowy przyrzeczonej oraz niemajątkowym np. powstrzymanie się od działalności konkurencyjnej. Podkreślono jednak, że w praktyce kontraktowej można zaobserwować zastrzeganie kar umownych także na wypadek skorzystania przez jednego z kontrahentów z uprawnienia kształtującego np. wypowiedzenia umowy lub odstąpienia od niej, przy czym jako jedną z przesłanek dochodzenia kary przewiduje się niekiedy wyrządzenie określonej szkody.

Takie rozwiązanie zastosowano w umowie łączącej strony. Zgodnie z § 13 ust. 2 pkt 2.2 powodowie zobowiązali się zapłacić pozwanej ? jako zamawiającemu ? karę umowną w razie odstąpienia od umowy przez pozwaną z przyczyn zależnych od powodów, zaś stosownie do § 13 ust. 3 pkt 3.2 pozwana zobowiązała się zapłacić karę umowną powodom w razie odstąpienia od umowy z przyczyn zależnych od pozwanej. Sąd Apelacyjny dokonując oceny tych postanowień, stwierdził, że zastrzeżenie kary umownej nastąpiło nie na wypadek niezapłacenia lub zwłoki w uiszczeniu wynagrodzenia ? jako niewątpliwie świadczenia pieniężnego, lecz na wypadek odstąpienia od umowy, czyli uprawnienia kształtującego ? jako świadczenia niepieniężnego. Taka praktyka jest akceptowana w orzecznictwie, choć podnosi się, że nie jest ona karą umowną, ale ma charakter represyjny i jest dopuszczalna w ramach art. 353(1) KC.

Zagadnienie to zostało rozwinięte w kilku orzeczeniach Sądu Najwyższego. W szczególności w wyroku z dnia 20.10.2006 r. IV CSK 154/06 (OSNC 2007, nr 7-8, poz. 117) Sąd Najwyższy oceniał możliwość zastrzeżenia kary umownej dla leasingodawcy na wypadek niespełnienia przez leasingobiorcę zobowiązań z umowy leasingu. Stwierdzono, że okoliczność, iż podstawą odstąpienia od umowy było nienależyte wykonanie przez leasingobiorcę zobowiązania pieniężnego, nie przesądza charakteru jego zobowiązania, za które zastrzeżono karę umowną. Odstąpienie od umowy powoduje bowiem obowiązek zwrotu przez strony tego, co sobie strony świadczyły, m.in. obowiązek zwrotu rzeczy leasingodawcy. Karę umowną można więc wiązać z nienależytym wykonaniem obowiązku zwrotu rzeczy, a to jest niewątpliwie świadczenie niepieniężne. W konsekwencji uznano, że można zastrzec skutecznie, na podstawie art. 483 KC, karę umowną na wypadek odstąpienia od umowy leasingu, w razie niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków przez leasingobiorcę.

Przewłaszczenie na zabezpieczenie ? sposoby zabezpieczania należności

Przewłaszczenie na zabezpieczenie polega na przeniesieniu na rzecz wierzyciela prawa własności rzeczy przez dłużnika. Rzeczy będących własnością dłużnika. W praktyce najczęstszym przedmiotem przewłaszczenia na zabezpieczenie, obecnym w obrocie gospodarczym, są rzeczy ruchome. Warto zaznaczyć, że może to być niemalże każda rzecz, przede wszystkim towar znajdujący się w magazynie, samochód, maszyny, wyposażenie biurowe itd. Wszystko co ma wartość handlową i wartością odpowiada kwocie zadłużenia.

Do ustanowienia rzeczy ruchomej jako przedmiotu przewłaszczenia na zabezpieczenie wierzytelności dochodzi na podstawie umowy zawartej pomiędzy wierzycielem a dłużnikiem, która zwykle przybiera formę pisemną. Dzięki niej dochodzi do przeniesienia własności na rzecz wierzyciela rzeczy ruchomej na zabezpieczenie, któremu towarzyszy także przeniesienie posiadania. Cechą charakterystyczną przewłaszczenia na zabezpieczenie, którego przedmiotem jest rzecz ruchoma, jest umowne ograniczenie własności wierzyciela poprzez jego zobowiązanie się, że będzie mógł on zaspokoić się z nabytej w celu zabezpieczenia wierzytelności rzeczy ruchomej tylko w przypadku, jeżeli dłużnik nie ureguluje należności.

Przewłaszczenie rzeczy ruchomej na zabezpieczenie zapewnia wierzycielowi konkretne korzyści, przede wszystkim przyznanie mu znacznie większych uprawnień niż te, które posiadałby przy zastosowaniu innego rodzaju zabezpieczenia wierzytelności np. instytucji zastawu. Ponadto ten sposób zabezpieczenia w znaczący sposób obniża ryzyko wierzyciela oraz koszty zabezpieczenia wierzytelności, ponieważ do zastosowania tej formy zabezpieczenia nie jest konieczna żadna specjalna procedura oraz opłaty. Zabezpieczenie może wykonać jedna osoba, przy udziale dłużnika.

Zastaw rejestrowy

Zastaw rejestrowy ma na celu zabezpieczenie wierzytelności na rzeczach ruchomych oraz zbywalnych prawach majątkowych. Nie możemy zabezpieczyć zastawem nieruchomości, bowiem służy do tego hipoteka, którą łączą z zastawem pewne podobieństwa. Istotą zastawu rejestrowego jest uprawnienie wierzyciela do zaspokojenia się z rzeczy obciążonej zastawem bez względu na to, czyją stała się własnością. Przedmiot zastawu może być pozostawiony w posiadaniu zastawcy (dłużnika).

Zastaw może zostać ustanowiony przez Zastawnika (wierzyciela, którego wierzytelność ma być zabezpieczona) oraz Zastawcę (osobę uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu ? dłużnik).

Do skutecznego ustanowienia zastawu rejestrowego wymagane jest jednoczesne spełnienie się dwóch przesłanek. Po pierwsze konieczne jest zawarcie umowy o ustanowienie tego zastawu, czyli tzw. umowy zastawniczej. Powinna być ona zawarta pomiędzy osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu (zastawcą ? dłużnikiem), a wierzycielem (zastawnikiem). Umowę taką należy zawrzeć w formie pisemnej pod rygorem nieważności. Powinna ponadto zawierać datę podpisania, imiona i nazwiska (bądź też nazwę) oraz adres zastawnika, zastawcy czy też dłużnika (w sytuacji, gdy nie jest on jednocześnie zastawcą). W umowie należy też dokładnie określić przedmiot zastawu oraz zobowiązania zabezpieczonego zastawem wraz z określeniem tzw. najwyższej sumy zabezpieczenia. Przesądza ona w tym wypadku o górnej granicy zabezpieczenia. W ten sposób wierzyciel, oprócz należności głównej, może zabezpieczyć, także odsetki, koszty postępowań oraz inne roszczenia uboczne wskazane przez strony w umowie zastawniczej.

Drugim warunkiem skutecznego ustanowienia zastawu rejestrowego jest uzyskanie wpisu do rejestru zastawów prowadzonego przez właściwy sąd rejonowy. Właściwy, czyli funkcjonujący w okręgu, w którym znajduje się miejsce zamieszkania albo siedziba zastawcy. Sąd dokonuje wpisu do rejestru zastawów na wniosek zastawnika lub zastawcy. Do wniosku należy dołączyć umowę zastawniczą. Wniosek o wpis do rejestru składa się na urzędowym formularzu.

Przedmiotem zastawu rejestrowego mogą być rzeczy ruchome (np. pojazdy mechaniczne, urządzenia, materiały, towary, wyroby), a także zbywalne prawa majątkowe (np. wierzytelności, prawa z papierów wartościowych, prawa własności udziałów). Wyłączone są tu prawa majątkowe mogące być przedmiotem: hipoteki, wierzytelności, na których ustanowiono hipotekę, statków morskich oraz statków w budowie mogących być przedmiotem hipoteki morskiej.

Poręczenie ? sposoby zabezpieczania należności

Jako jedno z najbardziej popularnych zabezpieczeń, przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela wykonać zobowiązanie na wypadek, gdyby dłużnik zobowiązania nie wykonał.

Oświadczenie poręczyciela powinno być pod rygorem nieważności złożone na piśmie.

Innymi słowy, poręczyciel zobowiązuje się do spłaty wierzytelności na wypadek, gdyby dłużnik tego nie uczynił.

Weksel in blanco ? sposoby zabezpieczania należności

Spodziewam się, że jak weksel wygląda, każdy z nas wie. Sporo publikacji, w tym komentarzy, artykułów, jest poświęcona materii wekslowej. Weksel in blanco to taki, który nie został wypełniony całkowicie lub nie posiada niektórych cech, jakie prawo wekslowe wymaga dla ważności weksla.

Dokument ten zawiera co najmniej podpis wystawcy lub akceptanta ? w takiej postaci zostaje przedstawiony drugiej stronie dla zabezpieczenia jej aktualnych bądź ewentualnych wierzytelności.

Ten rodzaj weksla stanowi wyjątkowo skuteczny sposób zabezpieczenia wierzytelności. Stanowi samoistną podstawę dla uzyskania nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym.

Kumulatywne przystąpienie do długu ? sposoby zabezpieczania należności

Równie skuteczną metodą zabezpieczenia okazuje się być także umowa kumulatywnego przystąpienia do długu (zwaną także łącznym objęciem długu).

Konstrukcja nie została uregulowana wprost w Kodeksie cywilnym, niemniej jednak dopuszczalność jej stosowania wywodzona jest z ogólnej zasady swobody umów (art. 353¹ Kodeksu cywilnego).

Prowadzi do zwiększenia ochrony wierzycieli poprzez zwielokrotnienie źródeł majątkowych, z których mogą oni dochodzić zaspokojenia swoich roszczeń.

Istotą umowy o przystąpienie do długu jest przekształcenie podmiotowe w zobowiązaniu, polegające na powiększeniu grona dłużników. Pomiędzy pierwotnym dłużnikiem a przystępującym powstaje stosunek solidarności, który ma swoje źródło w czynności prawnej. A zgodnie z art. 369 Kodeksu cywilnego zobowiązanie jest solidarne, jeżeli to wynika z ustawy lub z czynności prawnej.

Zawarcie umowy przystąpienia do długu wywołuje podwójny skutek prawny.

Z jednej strony przystępujący zaciąga własne zobowiązanie wobec drugiej strony czynności prawnej, które polega na obowiązku przystąpienia do długu. Sam fakt zawarcia umowy skutkuje wstąpieniem w pasywną stronę zobowiązania zabezpieczanego. Tworzy też zobowiązanie przystępującego do zaspokojenia wierzyciela głównego. Strony mogą jednakże w treści umowy inaczej określić zakres i moment czasowy wywoływanych przezeń skutków.

Z faktu powstania solidarności biernej (solidarności po stronie dłużników), na mocy art. 366 k.c., wierzyciel może żądać spełnienia wierzytelności w całości lub części od każdego z dłużników lub od wszystkich wspólnie. Niewątpliwie zaspokojenie może nastąpić zarówno z majątku pierwotnego dłużnika, jak i przystępującego. Wybór tego, z którego majątku dokona się egzekucji, należy tylko i wyłącznie do wierzyciela.

Podstawowym modelem jest dokonanie czynności prawnej pomiędzy dotychczasowym dłużnikiem a przystępującym. Natomiast nie stoi na przeszkodzie, aby umowę zawrzeć między wierzycielem, dłużnikiem oraz przystępującym.

Drugim modelem jest zawarcie umowy pomiędzy wierzycielem a przystępującym. Brak jest wymogu uzyskiwania zgody dotychczasowego dłużnika. Jego sytuacja albowiem nie tylko się nie pogarsza, ale wręcz ulega polepszeniu na skutek przysługiwania mu potencjalnych roszczeń regresowych wobec przystępującego.

Powyższy model przypomina swoją konstrukcją umowę poręczenia. Istnieje jednakże jedna podstawowa różnica pomiędzy nimi. Zobowiązanie poręczyciela staje się wymagalne dopiero z chwilą opóźnienia się dłużnika głównego ze spełnieniem świadczenia np. zapłaty wymagalnych należności. Ponadto poręczenie wykazuje się cechą akcesoryjności, która uzależnia istnienie i wysokości długu poręczyciela od długu dłużnika głównego. Przy kumulatywnym przystąpieniu wszyscy dłużnicy odpowiadają za całość zobowiązania (od chwili zawarcia umowy), aż do zaspokojenia.

Przystąpienie nie wymaga także formy szczególnej.

Z oświadczenia woli podmiotu przystępującego powinien wynikać wyraźny zamiar wywołania skutków prawnych objęcia długu. Objęcie może dotyczyć całości lub części długu. W razie braku zawarcia postanowień w tym zakresie w umowie uznaje się, iż odpowiedzialność obejmuje całość świadczenia głównego wraz ze świadczeniami ubocznymi, które powstały przed zawarciem umowy.

Podwykonawstwo ? sposoby zabezpieczania należności

Zgodnie z art. 366 § 1 Kodeksu cywilnego solidarna odpowiedzialność oznacza, iż wierzyciel (podwykonawca), który wykonał roboty w ramach realizacji inwestycji, może domagać się zapłaty wynagrodzenia nie tylko od podmiotu, który te prace mu powierzył, ale także od inwestora, na rzecz którego powyższe prace zostały wykonane. Warunkiem powstania solidarnej odpowiedzialności jest zgoda inwestora na zawarcie umowy o roboty budowlane przez wykonawcę z podwykonawcą w zakresie realizowanej inwestycji.

Aby taka odpowiedzialność powstała, muszą być spełnione odpowiednie warunki. Do zawarcia przez wykonawcę umowy o roboty budowlane z podwykonawcą jest wymagana zgoda inwestora. Wykonawca jest zobowiązany przedstawić inwestorowi umowę zawartą z podwykonawcą lub jej projekt wraz z częścią dokumentacji dotyczącej wykonania robót określonych w umowie lub projekcie. Przy czym przedstawienie to musi być kierunkowe. W celu wyrażenia przez inwestora zgody na zawarcie takiej umowy podwykonawczej. Jeżeli inwestor w terminie 14 dni nie zgłosi na piśmie sprzeciwu lub zastrzeżeń, uważa się, że wyraził zgodę na zawarcie umowy.

Należy zauważyć, iż zgoda inwestora może być wyrażona dwojako: w sposób czynny (pisemne wyrażenie zgody) i w sposób bierny, czyli milczące wyrażenie zgody.

Wystarczy, że istotne postanowienia umowy są znane inwestorowi albo miał możliwość zapoznania się z nimi.

Niedochowanie tych warunków może powodować wyłączenie solidarnej odpowiedzialności inwestora.

Ciężar udowodnienia tego, że inwestor wyraził zgodę na zawarcie umowy o roboty budowlane wykonawcy z podwykonawcą, spoczywa na podwykonawcy. Bowiem on z tego faktu wywodzi skutki prawne. Jeżeli inwestor twierdzi, że zgody takiej nie wyraził również w sposób dorozumiany oraz że nie znał istotnych postanowień umowy wykonawcy z podwykonawcą, podwykonawca powinien udowodnić także świadomość inwestora co do tych okoliczności, wyznaczających zakres jego odpowiedzialności za wynagrodzenie podwykonawcy lub to, że z postanowieniami tymi inwestor mógł się zapoznać.

W takich okolicznościach samo wyrażenie przez inwestora zgody na osobę podwykonawcy oraz ogólna znajomość zakresu robót, jakie miał on wykonać, a także dopuszczenie go do ich wykonywania, nie mogą być potraktowane jako dorozumiane wyrażenie zgody w sposób czynny na zawarcie umowy o roboty budowlane wykonawcy z podwykonawcą.

Jak więc widać, mimo tak korzystnie skonstruowanej dla podwykonawców ochrony w kodeksie cywilnym, nie zawsze możliwe jest zastosowanie tych przepisów.

Wydawać by się mogło, że powyższa praktyka powadzi do zróżnicowania sytuacji prawnej podwykonawców, którzy w zależności o typu umowy zyskiwaliby dodatkowe zabezpieczenie zapłaty wynagrodzenia z uwagi na przewidzianą art. 647(1) § 2 k.c. solidarną odpowiedzialność lub nie. Kwestia ta stała się także przedmiotem zainteresowania Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 17 października 2008 r. (sygn. akt I CSK 106/08, opubl. OSNC-ZD 2009/3/64) wskazał, iż wynikającą z art. 647(1) § 5 k.c. ochroną są objęci zarówno podwykonawcy spełniający swoje usługi na podstawie umowy o roboty budowlane, jak i podwykonawcy spełniający swoje usługi na podstawie umowy o dzieło.

Biorąc powyższe pod uwagę, warto stosować alternatywne sposoby zabezpieczania wierzytelności, dla oszczędności czasu oraz pieniędzy.